Als ambtenaar kom je vaak beleid tegen waarvan je het gevoel hebt dat het niet werkt. Dat is lastig. Maar nog veel lastiger is het als er beleid wordt gevoerd dat tegen je principes ingaat. In de Tweede Wereldoorlog liepen veel ambtenaren hier tegenaan, zeker ook de top.
geharrewar
In De Tien van Den Haag beschrijft Stephan Steinmetz hoe de tien secretarissen-generaal (SG’s) achterbleven na de vlucht van de regering naar Londen. In het begin waren ze op een bepaalde manier opgelucht, want eindelijk konden ze beleid voeren zonder het politieke geharrewar. Bovendien gedroegen de Duitsers zich in het begin heel netjes.
Snel zou dit echter veranderen. De topambtenaren werden steeds verder in het web gezogen dat de Duitsers voor hen hadden gespannen. Vanaf medio 1941 waren ze de Duitsers eigenlijk aan het helpen, totdat ze anderhalf jaar later irrelevant werden. Ze konden wel individuen redden, maar hielpen de facto mee met de organisatie van de wensen van de Duitsers.
Aangezien ze het niet over de principiële vragen wilden hebben, doken ze steeds op organisatorische details. Deze werden soms verbeterd, maar uiteindelijk zorgden ze ook voor legitimatie van de besluiten van de Duitsers.
Geen weg terug
Steinmetz benoemt in zijn nawoord ook één moment waarop de terugweg eigenlijk onmogelijk werd: het niet verlengen van contracten van Joodse ambtenaren in de nazomer van 1940. Op dat moment namen de topambtenaren eigenlijk de logica van de Duitsers — het is toch niet gek dat we geen Joodse ambtenaren willen, omdat deze vanwege wat in Duitsland gebeurt misschien wel minder loyaal zijn — over, en daarmee konden ze in het vervolg geen principieel punt meer maken over het anders behandelen van bepaalde groepen.
Natuurlijk is het aantrekkelijk om bij dit boek parallellen te trekken naar deze tijd van grote politieke onrust. Blijf je dan aan, en probeer je er het beste van te maken, of ga je weg, zoals de Koning onlangs suggereerde? Dit zijn vragen die momenteel in vele ambtelijke organisaties in binnen- en buitenland spelen. Maar ook in rustige tijden spelen dit soort dilemma’s, zoals bleek uit de onderzoeken naar de toeslagenaffaire.
programmadirectie Dialoog en Ethiek
De ambtelijke organisatie is zich hiervan bewust. Sinds 2021 is de programmadirectie Dialoog en Ethiek actief, en probeert ambtenaren te ondersteunen in de omgang met dergelijke dilemma’s. Steinmetz’ boek kan zeker dit soort organisaties en hun managers helpen om hierin beter te handelen.
Steinmetz is er dan ook in geslaagd om meer dan alleen een geschiedenisboek te schrijven. De Tien van Den Haag is, zoals alle goede parabels in de filosofie, een spiegel om ons eigen handelen aan te toetsen. Hij geeft een bewonderenswaardig inkijkje in een buitengewoon interessante bestuurlijke cocon, en helpt ons — de lezers van nu — om steun te zoeken bij moeilijke keuzes.
Over Rick Lindeman
Rick Lindeman is Master Facilitator en Veranderaar. Daarnaast is hij Auteur van het Natuurcanvas.
Hij is de oprichter van het Faciliteer Atelier. Dit verzorgt strategische workshops voor klanten zo breed als de Indonesische overheid en de Nederlandse Gamedeveloper community.