Oekraïne-oorlog: Europa's geopolitieke ontwaken

Op 24 februari 2022 veranderde Europa voorgoed. De Russische invasie van Oekraïne markeerde niet alleen het begin van de grootste militaire confrontatie op Europees grondgebied sinds de Tweede Wereldoorlog, maar betekende ook het einde van decennialang wishful thinking over vrede en stabiliteit. Wat velen als ondenkbaar beschouwden, werd werkelijkheid: grootschalige oorlogsvoering met tanks, artillerie en massale troepenverplaatsingen, midden in Europa.

De oorlog in Oekraïne dwingt ons opnieuw na te denken over fundamentele vragen: Hoe ontstaan conflicten? Waarom faalt diplomatie? Welke rol speelt geschiedenis in het denken van autocratische leiders? En wat betekent dit alles voor de toekomst van de internationale orde?

De terugkeer van geopolitiek

Jarenlang leefde het Westen in de veronderstelling dat de geschiedenis een voorspelbare richting had: meer democratie, meer welvaart, meer samenwerking. De val van de Berlijnse Muur leek het definitieve bewijs dat liberale democratie de enige levensvatbare staatsvorm was. Maar deze politiek van onvermijdelijkheid – de gedachte dat vooruitgang vanzelf komt – bleek een gevaarlijke illusie.

De Oekraïne-oorlog toont haarscherp aan dat geopolitieke ambities, historische grievances en nationalistische sentimenten springlevend zijn. Vladimir Poetin's obsessie met het herstellen van Russische grootheid, zijn visie op Oekraïne als integraal onderdeel van de Russische wereld, en zijn minachting voor de westerse rechtsorde – het zijn allemaal factoren die jarenlang werden onderschat.

Moderne oorlogsvoering in de 21e eeuw

De oorlog in Oekraïne demonstreert dat conventionele oorlogsvoering geenszins achterhaald is. Tanks, artillerie en luchtmacht spelen nog altijd een cruciale rol. Tegelijkertijd zien we nieuwe dimensies: cyberaanvallen op infrastructuur, massale desinformatiecampagnes, het gebruik van drones, en de inzet van particuliere militaire bedrijven zoals de Wagnergroep.

Deze hybride vorm van conflictvoering – waarbij militaire, economische, diplomatieke en informatiewapens worden gecombineerd – kenmerkt het moderne conflict. Het stelt nieuwe eisen aan defensie en vraagt om een fundamenteel andere manier van denken over veiligheid.

Europa's Zeitenwende: van naïviteit naar realisme

De Duitse bondskancelier Olaf Scholz noemde het een Zeitenwende – een historisch keerpunt. En inderdaad: de oorlog dwong Europa tot een pijnlijke herbezinning. Decennia van bezuinigingen op defensie, afhankelijkheid van Russisch gas, en het geloof dat economische verwevenheid oorlog zou voorkomen – het bleek allemaal gebaseerd op wishful thinking.

Het conflict fungeert als wake-up call. Europa moet opnieuw nadenken over strategische autonomie, defensiecapaciteit en de wil om eigen waarden te verdedigen. De vraag is niet langer of Europa verantwoordelijkheid moet nemen voor zijn eigen veiligheid, maar hoe.

Stemmen uit het oorlogsgebied

Achter de strategische analyses en geopolitieke beschouwingen gaat een menselijk drama schuil. Journalisten en correspondenten die in Rusland werkten, zagen hun wereld in februari 2022 instorten. Hun verhalen bieden een uniek perspectief op hoe de oorlog individuen en samenlevingen verscheurt.

De ervaring van correspondenten die getuige waren van de escalatie geeft inzicht in de dagelijkse realiteit: de toenemende repressie, de propaganda-machine die op volle toeren draait, en de moed van journalisten die blijven doorwerken ondanks dreiging en censuur.

De digitale frontlinie

Parallel aan de conventionele oorlog woedt een even gevaarlijke strijd in cyberspace. Oekraïne fungeerde al jaren als testgebied voor Russische cyberaanvallen. Elektriciteitscentrales die uitvielen, banken die plat lagen, massale datalekken – het zijn allemaal voorbeelden van digitale oorlogsvoering die burgers direct raakt.

Deze ontwikkeling heeft verstrekkende gevolgen. In de moderne oorlog zijn hackers even belangrijk als soldaten. En de infrastructuur waarvan westerse samenlevingen afhankelijk zijn – van energievoorziening tot financiële systemen – blijkt kwetsbaar voor digitale aanvallen.

Democratie versus autocratie

De oorlog in Oekraïne is meer dan een territoriale kwestie – het is een confrontatie tussen fundamenteel verschillende wereldvisies. Aan de ene kant staat de democratische rechtsstaat met zijn nadruk op individuele vrijheden, rechtsstaat en internationale regels. Aan de andere kant staat het autocratische model waarbij macht geconcentreerd is en tegenstemmen worden onderdrukt.

Deze ideologische dimensie maakt het conflict extra gevaarlijk. Het gaat niet alleen om Oekraïne, maar om de vraag welk systeem de 21e eeuw zal domineren. En of democratieën de wilskracht hebben om hun waarden te verdedigen tegen autocratische rivalen.

Wagner en de schaduwoorlog

Een van de meest intrigerende aspecten van het conflict is de rol van particuliere militaire bedrijven zoals de Wagnergroep. Deze organisatie, geleid door de inmiddels omgekomen Jevgeni Prigozjin, opereerde als verlengstuk van de Russische staat maar met een schijn van onafhankelijkheid – handig voor Moskou om plausible deniability te behouden.

De opstand van Prigozjin in juni 2023, waarbij Wagnerstrijders richting Moskou marcheerden, toonde de interne spanningen en rivaliserende machtscentra binnen het Russische systeem. Het conflict onthulde scheuren in wat naar buiten toe als een monolithisch regime werd gepresenteerd.

De humanitaire dimensie

Achter alle strategische en militaire analyses gaat een immense menselijke tragedie schuil. Miljoenen Oekraïners ontvluchtten hun land – de grootste vluchtelingenstroom in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog. Steden werden met de grond gelijk gemaakt, burgers werden het slachtoffer van oorlogsmisdaden, en hele generaties raakten getraumatiseerd.

Opvallend is hoe verschillend Europa reageerde op Oekraïense vluchtelingen vergeleken met vluchtelingen uit andere conflictgebieden. Deze ongelijke behandeling roept moeilijke vragen op over solidariteit, identiteit en de grenzen van Europese waarden.

Lessen voor de toekomst

Wat kunnen we leren van deze oorlog? Ten eerste: geschiedenis telt. Leiders als Poetin worden gedreven door historische narratieven en grievances die generaties teruggaan. Het is een illusie te denken dat economische belangen altijd prevaleren boven identiteit en trots.

Ten tweede: vredesakkoorden en internationale afspraken zijn alleen zo sterk als de bereidheid om ze te handhaven. De Boedapest Memorandum van 1994, waarin veiligheidsgaranties werden gegeven aan Oekraïne in ruil voor het afstaan van kernwapens, bleek waardeloos toen het erop aankwam.

Ten derde: defensie en afschrikking blijven relevant. De jaren van bezuinigingen en het 'vredesdividend' na de Koude Oorlog blijken een strategische fout. Alleen geloofwaardige militaire capaciteit kan agressie ontmoedigen.

De weg vooruit

De oorlog in Oekraïne is geen geïsoleerde crisis maar onderdeel van een bredere verschuiving in de mondiale machtsverhoudingen. China observeert nauwlettend hoe het Westen reageert – met implicaties voor Taiwan. Autoritaire regimes wereldwijd trekken lessen uit zowel Russische fouten als westerse zwakheden.

Tegelijkertijd biedt het conflict ook kansen. Europa heeft zijn kwetsbaarheid onder ogen moeten zien en neemt stappen om die te verminderen. De trans-Atlantische samenwerking kreeg nieuwe impuls. En de veerkracht van de Oekraïense samenleving – van soldaten tot burgers – demonstreert dat de wil om vrijheid te verdedigen springlevend is.

Of deze oorlog een katalysator wordt voor een sterker, veiliger Europa, of juist het begin markeert van verdere fragmentatie, hangt af van de keuzes die we nu maken. Het is een moment dat vraagt om leiderschap, moed en de bereidheid om ongemakkelijke waarheden onder ogen te zien. Want zoals de geschiedenis keer op keer heeft bewezen: wie niet leert van het verleden, is gedoemd het te herhalen.